
กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง เป็นบทประพันธ์ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศรไชยเชษฐ์สุริยวงศ์ หรือเจ้าฟ้ากุ้ง ทรงพระนิพนธ์ขึ้นเมื่อครั้นตามเสด็จสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศโดยชลมารคไปมนัสการพระพุทธบาท จ.สระบุรี ทั้งนี้่คำว่าธารทองแดงเป็นชื่อลำน้ำที่เขาพระพุทธบาท ที่อยู่ในบริ เวณพระพุทธบาท อันเป็นที่รื่นรมย์ด้วยธรรมชาติ มีสัตว์ต่าง ๆ และพันธุ์ไม้ต่าง ๆ อยู่มากมาย
นอกจากนี้ ที่แห่งนี้เป็นบริเวณที่ตั้งพระตำหนักธารเกษม ที่มีมาตั้งแต่รัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง ในหนังสือปริทรรศน์แห่งวรรณคดีไทยของ "นายตารา ณ เมืองใต้" ซึ่งเรียบเรียงเมื่อ พ.ศ. 2484 เรียกชื่อวรรณคดีเรื่องนี้ว่า "กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง" ตามลักษณะคำประพันธ์และเนื้อเรื่อง
ต่อมาเมื่อกรมศิลปากรอนุญาตให้นำเรื่องนี้ไปพิมพ์รวมกับพระนิพนธ์เรื่องอื่นของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร เพื่อเผยแพร่ในงานพระราชทานเพลิงศพพระยาเลขวณิชธรรมวิทกษ์ (เยี่ยม เลขะวณิช) ใน พ.ศ. 2505 ก็ได้เขียนคำนำอธิบายเกี่ยวกับเรื่องนี้เรียกชื่อว่า นิราศ โดยเทียบกับชื่อพระนิพนธ์อีกเรื่องหนึ่งที่แต่งคู่กันคือ กาพย์ห่อโคลงนิราศธารโศก ทำให้ผู้อ่านเข้าใจว่าเรื่องนี้มีชื่อว่ากาพย์ห่อโคลงนิราศธารทองแดง และเข้าใจเช่นนี้มาจนกระทังปัจจุบัน อย่างไรก็ตาม ในหนังสือเรียนวรรณคดีวิจักษ์จะใช้ชื่อเดิมว่า กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง
๑. สาระสำคัญ
บุเรงนองยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาในแผ่นดินของสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ สมเด็จพระ
สุริโยทัยอัครมเหสีปลอมพระองค์เป็นอุปราชตามเสด็จออกทำสงครามด้วย เมื่อเห็นว่าพระราสวามีจะเพลี่ยงพล้ำในการทำยุทธหัตถีก็ไสช้างเข้าขวางจึงถูกพระแสงของ้าวของศัตรูสิ้นพระชนม์
๒. ผู้พระราชนิพนธ์
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระราชประวัติสมเด็จพระสุริโยทัยทรงทำยุทธหัตถี
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งชาวไทยถวายพระราชสมัญญาว่า สมเด็จพระปิยมหาราชเป็นพระมหากษัตริย์องค์ที่ ๕ ในพระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงพระราชสมภพเมื่อ พ.ศ. ๒๓๙๕ พระนามเดิมสมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ กรมขุนพินิตประชานาถ เป็นโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชชนนี เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ พ.ศ. ๒๔๑๑ สวรรคตเมื่อวันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๓
นอกจากจะทรงพระปรีชาสามารถในด้านการปกครองแล้ว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังทรงมีพระปรีชาสามารถในด้านการประพันธ์อีกด้วย พระราชนิพนธ์ทั้งร้อยแก้วร้องกรองอาทิ พระราชพิธีสิบสองเดือน ไกลบ้าน เงาะป่า ลิลิตนิทราชาคริต โคลงสุภาษิตต่าง ๆ และยังมีบทพระราชนิพนธ์อีกเป็นจำนวนมากที่เป็นประโยชน์ต่อการปกครองและวิชาการด้านต่าง ๆ
๓. จุดประสงค์พระราชนิพนธ์
๓.๑ เพื่อสรรเสริญพระเกียรติคุณของพระมหากษัตริย์ไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยาที่มีพระมหากรุณาธิคุณต่อประเทศอย่างใหญ่หลวง จนไปถึงเชิดชูเกียรติหมู่เสวกามาตย์ที่มีความกล้าหาญ สุจริตและความกตัญญูต่อแผ่นดิน
๓.๒ เพื่อให้เยาวชนเห็นคุณค่าของความเสียสละเพื่อประโยชน์ส่วนรวมของวีรกษัตริย์ในอดีต
๔. ที่มาของเรื่อง
คัดมาจากหนังสือโคลงภาพระราชพงศาวดารเป็นโคลงบรรยายภาพที่ ๑๐ แผ่นดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ กล่าวถึงพระสุริโยทัยทรงประกอบวีรกรรมอันแสดงถึงพระคุณธรรมคือความกตัญญูและความเสียสละในการที่ได้ช่วยปกป้องพระมหาจักรพรรดิให้รอดพ้นจากอาวุธของข้าศึกด้วยการอุทิศชีวิตของพระองค์
๕. เวลาที่ทรงพระราชนิพนธ์
ในสมัยรัชกาลที่ ๕ (โปรดเกล้าฯให้สร้างขึ้นมีจำนวน ๙๒ ภาพ โคลงที่แต่งมีจำนวนทั้งสิ้น ๓๗๖ บท สร้างสำเร็จเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๐)